شیرازه دوزی  چیست ؟

به نوارهایی كه در دو طرف طولی فرش از ابتدا یا انتها قرار دارند شیرازه یا كنار پیچ فرش گفته می‌شود. این بخش از فرش در بافته‌های جدید معمولاً لوله‌ای شكل و كاملاً مدور است، اما در فرش‌های قدیمی به ویژه فرش‌های عشایری و روستایی ایران، به شكل نواری به عرض ۲ الی ۴ سانتی‌متر بوده است. شیرازه‌های فرش همچون یك قاب، فرش را احاطه كرده و علاوه بر زیبایی آن باعث استقامت لبه‌های طرفین فرش در مقابل ساییدگی و همچنین مقاومت فرش در مقابل ورود آب یا مایعات جاری می‌گردد. بررسی بسیاری از قالیچه‌ها و دست‌بافته‌های قدیمی نشان می‌دهد كه بافندگان برای محافظت بیشتر فرش، به جای الیاف پشم از موی بز برای شیرازه استفاده می‌كرده‌اند. زیرا موی بز مقاوم‌ترین الیاف حیوانی است كه رطوبت از آن عبور نمی‌كند و همچنین حشراتی از جمله بید كه الیاف فرش را به سهولت می‌جوند، نمی‌توانند آنها را جویده و به داخل فرش نفوذ نمایند.

شیرازه ها رو باید همیشه به سه نوع و  باید به شیوه زیر ترمیم گردد. در کل ۳ نوع شیرازه در قالی وجود دارد که به شرح ذیل نامیده می شوند.

1_شیرازه متصل

2_شیرازه دوزی منفصل

3_ شیرازه دوزی حصیری

وسایل مورد نیاز جهت شیرازه دوزی :

1_ خامه متناسب ازلحاظ رنگ با قالی

2_ سوزن

3_ نخ چرم دوزی

اگر درهنگام بافت فرش، شیرازه بپیچد و یا  انتهای پودها در هر رج داخل آن باشد . اگر در اثر ساییدگی و یا هر عاملی این شیرازه از بین رفته باشد، آن بخش را باید برید . چنانچه قسمت ساده بافی آن پهن باشد به صورت زیر عمل خواهند کرد : در ابتدا باید قالی را روی زمین پهن کرده سپس  در قسمت کنار قالی  در جهت عکس خواب فرش  پرز دو رج در طول فرش از قسمت ساده بافی قالی را با قیچی جدا میکنیم سپس از ته کوتاه می کنیم .بعد از انجام این عمل  قالی را از پشت بر روی زمین پهن کرده و سوزن شیرازه را با نخی که با خامه قالی را که باید از لحاظ جنس و نمره  متناسب باشد.انتخاب کنیم  و داخل سوراخ سوزن کنیم . بدون آن که سر خامه را گره بزنیم . نخ چرم دوزی را کنار قسمت لبه قالی یعنی جایی که می خواهند شیرازه بدوزند قرار می دهند. سوزن را از پشت داخل قالی می کنند و حالت فرو کردن سوزن باید به صورت مایل باشد؛ به طوری که سوزن داخل پرز قالی نشود و موقع فرو کردن سوزن در داخل قالی باید دو رج قبل از لبه و از اولین رج قالی نزدیک ریشه در داخل قالی فرو کرده و پس از خروج، دوباره سوزن را داخل رج دوم می کنند (چه در عرض و چه در طول). باید دقت شود که بین خامه ها فاصله نباشد و همیشه سوزن از یک ردیف داخل شود. این کار تا انتها انجام می شود و در انتها نخ اضافی را داخل شیرازه می پیچند تا بیرون نماند. سر نخ خامه را نیز می توان در زیر این حالت حرکت دورانی پنهان کرد. استفاده از نخ چرم دوزی در هنگام دوخت قالی به صورت شیرازه متصل، برای جلوگیری از کسی ماندن یا جمع شدگی در شیرازه می باشد. البته پس از پایان بافت شیرازه، می توان نخ چرم دوخته شده را درآورد.سایر شیوه های تهیه شیرازه متصل: برای شیرازه متصل می توان قالی را به پشت روی زمین پهن کرد و دو میخ با فاصله طول قالی در کنار لبه ها در دو طرف قالی تهبیه کرد و بعد نخ چله مناسب با رجشمار قالی را به آن متصل کرده و هنگام دوخت شیرازه توسط خامه می توان قالی را به دور نخ چله حرکت داد.

ترمیم قسمتی از شیرازه قالی : اگر قسمتهایی از شیرازه قالی آسیب دیده ولی در کل شیرازه سالم باشد، فقط به ترمیم همان قسمتهای آسیب دیده می پردازند. وسایل مورد نیاز مانند شیرازه متصل عبارتند از: در بعضی موراد نخ چله مناسب، نخ چله شیرازه. قالی را از پشت بر روی زمین پهن می کنند. اگر تارهای شیرازه نیز آسیب دیده باشد، ابتدا به ترمیم آن می پردازند.

شیوه ترمیم شیرازه دوزی قسمتی از آسیب دیدگی چله شیرازه: ابتدا سوزن را با نخ چله متناسب با نخ شیرازه، همراه نمود و سوزن را از یکی از دو طرف قسمت آسیب دیده – یک مقدار بالاتر – در درون شیرازه وارد کرده و از سر دیگر شیرازه که آسیب دیده خارج می کنند. سپس این کار را دوباره انجام می دهند. تعداد تارهایی که کشیده می شوند باید برابر تعداد تارهای شیرازه باشد. پس از تارکشی، نخ شیرازه را در سوزن شیرازه داخل کرده و سوزن را در شیرازه های کناری وارد می کنند تا سر نخ آن محو شود. از آن نقطه وارد اولین رج لبه قالی شده و شیرازه دوزی را ادامه می دهند. هنگامی که این عمل تا محل پارگی به اتمام رسید، دوباره سوزن را وارد شیرازه کناری می کنند تا سر آن محو شود و با قیچی سر نخ شیرازه را بریده و چنانچه زرده باشد، با سر درفش داخل شیرازه می کنند. اگر شیرازه داخل قالی بسیار نفیس و با ارزش از بین رفته باشد جاهای آسیب دیده باید فقط به صورت آنچه که دربالا گفته شد تعمیر شود. در بعضی موارد، در قسمت شیرازه قالی، خامه از بین رفته است و قالیباف در هنگام بافت به طور کامل چله ها را با خامه نپوشانده است. در چنین مواردی، در بازار غالباً با کمک ماژیک یا جوهری که به نام نیش قلم معروف است، روی آن را رنگ می زنند. البته رنگ جوهر یا ماژیک باید متناسب با رنگ خامه شیرازه باشد.

 1. شیرازه دوزی منفصل

چنانچه در قالی قسمت ساده باف آن کم باشد و یا اصلاً نداشته باشد و یا مانند قالی های تبریز، شیراز باشد، پس از پایین آوردن قالی از دار، آنرا با استفاده از روش شیرازه منفصل، شیرازه پیچی می کنند. این نوع شیرازه در بازار به صورت متری برای فروش وجود دارد. چنانچه بخواهیم خود آنرا تهیه کنیم باید به صورتی که شرح داده می شود عمل کرد: نخست چند لا چله را متناسب با چله قالی و با طول کمی بیشتر از طول فرش انتخاب می کنند و خامه ای را که از لحاظ رنگ، جنس و ضخامت متناسب با خامه زیمنه قالی باشد تهیه کرده و به صورت دو لا به دور این ۳ یا ۴ لا نخ چله قالی به صورت دورانی می پیچند. لازم به یادآوری است، بعد از هر ۱۰ سانتیمتر پیچیدن، خامه را با کمک سون در داخل خامه پیچیده شده داخل کرده و آن را گم یا محو می کنند؛ دوباره خامه همرنگ خامه قبلی را برداشته و پیچیدن خامه به دور چله را ادامه می دهند. جهت اتصال شیرازه منفصل در این روش قالی را بر روی زمین پهن می کنند، کناره قالی را باقیچی تمیز و صاف نموده، شیرازه را در کناره قالی قرار می دهند. سپس با سوزنی که با نخ متناسب با رجشمار قالی انتخاب و آماده شده است (به شیوه ای که در قسمت انتخاب نخ خواهیم گفت) همراه می کنند و سر آن را گره زده و شیرازه را به قالی می دوزند. روش دوخت زدن به این صورت است که شیرازه پیچیده شده را کنار قالی قرار می دهند، سوزن را در داخل اولین رج بشیرازه دوزید از گلیم باف و ۵ یا ۶ رج قبل از لبه به داخل فرو می کنند و سپس سوزن را در امتداد پود حرکت داده و آن را داخل شیرازه قالی می کنند. پس از آن، سوزن را خارج کرده و دوباره از همان محلی که از شیرازه خارج شده بود، مجدداً از نوع وارد شیرازه می کنند. یا اینکه سوزنی را به صورت مایل در داخل شیرازه حرکت داده و در داخل رج دوم از گلیم قالی می کنند و سوزن را ۷ یا ۸ رج از لبه قالی حرکت داده و سپس از آنجا خارج می سازند. لازم به یادآوری است که، وارد و خارج نمودن سوزن همیشه نباید در هر رج از یک رج مشخص قالی باشد، بلکه هر دفعه یک یا دو رج پایین تر و یا بالاتر دوخت انجام می دهند.

 2. شیرازه دوزی حصیری

بیشتر قالیهای روستایی و عشایری، به ویژه قالیهای قشقایی در شیرازه بافی، از شیرازه حصیری استفاده می کنند. بهتر است، در این نوع شیرازه، نخست شیرازه را به طور جداگانه تهیه کرده و سپس مانند روش شیرازه منفصل آن را دوخت می زنند . روش کاربه این صورت است که ابتدا ۴ عدد میخ را به صورت دو به دو، با فاصله ای به طول شیرازه قالی – البته کمی بیشتر – برروی زمین نصب می کنند، سپس خامه پشمی را در سوزن شیرازه داخل نموده و خامه را به صورت دو لا کنار هم قرار می دهند. میخهای رو به روی هم را با نخ چله متناسب با شیرازه قالی، که غالباً پشمی است، به صورت رفت و برگشت رو به روی میخها حرکت می دهند. به صورتی که روی هر دو میخ رو به روی هم، یک نخ چله به صورت رفت و برگشت به دور هر میخ، خامه را گره زده و دوباره روی دو میخ کناری تر بعد ازهر رفت و برگشت انتهای چله را گره می زنند. سپس سوزن نخ شده با خامه را به صورت دو تار از زیر و دو تار از رو عبور می دهند و دفعه بعد تاری که از روی خامه رد شده است، خامه را از زیر آن رد می کنند و از روی تار که بار اول خامه از زیر آن رد شده بود، این بار خامه را از روی آن رد می کنند. آنگاه ابتدای خامه را در زیر خود خامه پنهان می سازد تا مشخص نباشد. در صورتی که شیرازه فرش معیوب باشد، ولی تارهای شیرازه سالم و بدون عیب است، خامه های پیچیده شده به دور تارها باید با نوک قیچی بریده و از شیرازه جدا شود و از نو خامه هم رنگ متن فرش به صورت دورانی شیرازه دوزی شود.